درس یازدهم: پایه‌های آوایی همسانِ دولَختی

اوزان همسان از تکرار یک پایۀ آوایی ایجاد می‌شوند. همسانِ دولَختی؛ یعنی دو واژه با هم، پایۀ آوایی به شمار می‌آیند. به بیان دیگر، وزن این شعر از تکرار یک پایۀ همسان، حاصل نشده‌است، بلکه پایه‌ها، یک در میان تکرار شده‌اند. در اوزان همسانِ دولَختی، هر مصراع به دو پاره تقسیم می‌شود. موسیقی و آهنگ پارۀ دوم، تکرار همان موسیقی پارۀ نخست است. این نوع وزن، وزن همسانِ دولَختی یا «دوری» نامیده می‌شود [البته برخی از اوزان همسانِ دولختی، ویژگی‌های اوزان دوری را ندارند]. در وزنِ دوری، میانۀ هر مصراع با درنگ و مکثی آشکار، همراه است.

پایه‌های آوایی همسانِ دولَختی عبارتند از:

1) مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن

2) مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن

3) مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن (مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن)

4) مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن (مستفعل مفعولن مستفعل مفعولن)

توجّه: در نظم همسانِ دولختی، هر مصراع از دو پارۀ همگون تشکیل می‌شود. بنابراین در این نوع وزن، هر نیم‌مصراع در حکم یک مصراع است. هجای پایان نیم‌مصراع، مانند هجای پایان مصراع، همیشه بلند محسوب می‌شود؛ بنابراین هجای کوتاه یا کشیده در پایان نیم‌مصراعِ وزن دوری، هجای بلند به شمارمی‌آید.

توجّه: در اوزانِ همسانِ دولختی، دو پاره با هم یک واحد موسیقایی به شمارمی‌آیند.

آرایش پایه‌ها در اوزانِ همسانِ تک‌پایه‌ای و [اوزانِ همسانِ] دولختی را می‌توان به گونۀ زیر نشان داد:

اوزانِ همسانِ تک‌پایه‌ای: الف الف الف الف

اوزانِ همسانِ دولختی: الف ب الف ب

نقد و تحلیل: در درس پایه‌های آوایی همسانِ دولختی به وزن دوری اشاره‌ای ناقص و گذرا شده‌ و مرز میان اوزان همسان دولختی و اوزان دوری و تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها به هیچ وجه تبیین نشده‌است؛ بلکه فقط در پاورقی یادآوری شده‌است: «برخی از اوزان همسان دولختی، ویژگی‌های اوزان دوری را ندارند» (علوم و فنون ادبی 2، 1397: 89). کتاب درسی برای این پرسش که «ویژگی‌های اوزان دوری چه‌ها هستند؟» پاسخی ندارد.

اوزان دوری

تمام اشعاری که وزن همسان دولختی داشته‌باشند، دارای وزن دوری نیستند. به عبارت دیگر، بعضی از اوزان همسان دولختی دوری هستند؛ ولی همۀ اوزان دوری‌، دولختی هستند.

بحث اوزان دوری یکی از بحث‌های پیچیده‌است و بعضی از شاعران ویژگی‌های آن رعایت نکرده‌اند. وزن دوری یا متناوب، وزنی است که هر مصراع آن از دو قسمت تشکیل می‌شود و قسمت دوم، تکرار قسمت اوّل است. به عبارت دیگر، در وزن دوری، هر نیم‌مصراع در حکم یک مصراع است.

مشخّصات اوزان دوری

1 – بعد از پارۀ اوّل هر مصراع، وقفه یا مکثی بالقوّه یا بالفعل هست.

2 – وزن دوری از ارکان متناوب درست می‌شود؛ نه از تکرار یک رکن.

3 – هجاهای پایانی نیم‌مصراع‌های اوّل (مثل هجای پایانی مصراع‌ها) همیشه بلند است؛ امّا به جای آن می‌تواند هجای کشیده یا کوتاه بیاید.

4 – هجاهای هر مصراع (اعم از کوتاه و بلند) زوج است و معمولاً هر نیم‌مصراع هفت یا پنج هجا دارد.

تعداد اوزان دوری زیاد است؛ امّا سه تا از آن‌ها جزءِ پرکاربردترین اوزان محسوب می‌شود.

1) مفتعلن فاعلن // مفتعلن فاعلن

2) مفعول فاعلاتن // مفعول فاعلاتن (= مستفعلن فعولن // مستفعلن فعولن)

3) مفعول مفاعیلن // مفعول مفاعیلن (= مستفعل مفعولن // مستفعل مفعولن)

کاربر وزن دوری «فع‌لن فعولن // فع‌لن فعولن» (= مستفعلن فع // مستفعلن فع) نیز زیاد است.